پیرامون نقش آب در ایجاد منازعه در جوامع انسانی:

قرن بیست‌ویکم؛ قرن جنگ بر سر آب

امروزه بسیاری از محققان و کارشناسان حوزه محیط‌زیست در سرتاسر جهان و ازجمله در کشور ما بر این باورند که مشکلات ناشی از کمبود آب از اساسی‌ترین مشکلات قرن حاضر است و لذا مسئله مدیریت و حفاظت از منابع آب را به‌عنوان چالشی جدی برای خود و جامعه محسوب می‌نمایند. وجود بحران آب در سطح جهانی مسئله‌ای نیست که قابل کتمان و اغماض باشد و بر این اساس گام‌های بسیار مهمی برای به حداقل رساندن تأثیرات بحران و کمبود آب توسط بخش‌های مختلف و مسئول در بحث مدیریت منابع آب و مدیریت منابع طبیعی برداشته‌شده است .هیچ کشوری بدون اطمینان از داشتن آب قادر به حفظ ثبات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خود نیست. از نگاه آمار، 80 درصد جمعیت جهان تنها به 20 درصد از ذخایر آب سالم و بهداشتی دسترسی دارند.

بیماری‌های ناشی از آب آلوده نیز عامل بسیاری از مرگ‌ومیرها در کشورهای فقیر جهان است. بحران آب مشکلی ناشناخته است که کشتار آن به‌مراتب از بیماری‌های مـسری چند صدسال پیش و تمام جنگ‌هایی که در سطح جهان جریان دارد، بیشتر خواهد بود. قرن بیست و یکم، قرن بحران آب خواهد بود. بحران یعنی، فقر و بدبختی توده‌های عـظیم مـردم جـهان، رشـد چـشمگیر انـحرافات اجتماعی، درگیری‌ها و جنگ و جدال‌های خانمان‌سوز و افزایش تنش‌های حاد سیاسی در عرصۀ جهان که همگی نسل بشر را با تهدیدِ جدی مواجه خواهد کرد.

بحران آب در جهان محدودیت منابع آب شیرین و در دسترس بودن فیزیکی آب و بحران سیاسی در بسـیاري از کشـورها به‌صورت یک معضل جدي در آمده است. به‌طوری‌که این محدودیت توانسته است، رشد این کشـورها را تحـت شـعاع قـرار دهد.

آب یکی از موضوعات زیست‌محیطی است که در دهه 1990 در زمره موضوعات بین‌المللی و دستور کار سازمان ملل متحد قرارگرفته و جایگاه تازه‌ای یافت به‌جرئت می‌توان گفت، تأمین آب آشامیدنی در پاره‌اي مواقع مهم‌تر از ایمن بودن در برابر حملات خارجی است . گرچه در طول تاریخ دسترسی به منابع آب باعث بروز تنازعات داخلی و بین‌المللی و تشدید آن‌ها شده است، اما در دهه‌هاي اخیر رشد جمعیت و گرم شدن زمین نقش مهمی در بالا رفتن تقاضا براي منابع آب داشته است. آب به اعتباري حساس‌ترین منابع تجدید پذیر به شمار می‌رود؛ زیرا که انسان نه‌تنها براي آشامیدن و تولید مواد غذایی، بلکه براي به حرکت درآوردن چرخ صنعت و تأمین انرژي نیز به دسترسی مداوم به آن نیاز دارد.

در رابطه با نقش آب در ایجاد منازعه، آنچه مسلم است این است که طی سال‌هاي متمادي در دسترس بودن آب براي مناطق خشک و صحرایی یک معضل بوده است و در مواردي به‌واسطه تقسیم مستبدانه برخی از کشورهاي همجاور، رودخانه‌ای بزرگ به معضلی بزرگ تبدیل‌شده است.  در منطقه خاورمیانه که یکی از مناطق کم آب جهان به شمار می‌رود، شمار مواردي که آب یک دلیل مهم براي بروز اختلاف یا منازعه شده،

ظاهراً در حال افزایش است. به‌طوری‌که در سال‌هاي اخیر میان ترکیه، سوریه و عراق بر سر فرات؛ میان اردن و لبنان به دلیل سرچشمه رود اردن؛ میان ایران و افغانستان بر سر رود هیرمند و میان 9 کشور ساحلی رود نیل اختلافات در حال افزایش است. بر اساس آمار فائو درحالی‌که این منطقه 14 درصد مساحت کره زمین را به خود اختصاص داده تنها 2 درصد از منابع آب را در اختیار دارد.

 بر اساس آمارهاي بین‌المللی، براي آنکه یک کشور ازنظر مقدار آب با مشکلی مواجه نگردد، سهم آب سالیانه هر فرد باید ده هزار مترمکعب باشد؛ در عمل میانگین سهم هر نفر از جمعیت حدوداً 6 میلیاردي دنیا به‌طور متوسط 7600 مترمکعب در سال است بر اساس برآوردهاي انجام‌شده هر کشوري که متوسط آب قابل‌دسترس آن کمتر از 1700 مترمکعب باشد در وضعیت خطرناك قرار دارد.

چنانچه این مقدار کمتر از 1000 مترمکعب در سال براي هر نفر باشد، آن کشور در وضعیت کمبود به سر می‌برد.  با توجه به این شاخص، سازمان ملل متحد در سال 1990 میلادي وضعیت آب‌هاي قابل‌دسترس کشورهاي جهان را موردبررسی قرار داده و از میان کشورهاي موجود تعداد 28 کشور در کل با جمعیتی برابر 335 میلیون نفر با فشار ناشی از کمبود آب یا « کمیابی آب» مواجه بودند. این در حالی است که تا سال 2025 بین 46 تا 50 کشور در طبقه‌بندی فوق قرار خواهند گرفت. جمعیت این کشورها بسته به نرخ رشد جمعیت آن‌ها در دو دهه آتی بین 781/2 تا 290/3 میلیارد نفر تخمین زده می‌شود. لذا کمبود منابع می‌تواند تنش‌هاي موجود را افزایش دهد، یا تنش‌هاي جدیدي را به وجود آورد و آب از این قاعده مستثنی نیست.

امروزه تنش بر سر تقسیم منابع آب شیرین موجود در جهان که در تمام مناطق دنیا بروز کرده است، اشکال مختلفی دارد که از ایجاد تضاد میان « آب بران» شهری و کشاورزي در غرب ایالت متحده تا جنگ تمام‌عیار در خاورمیانه و منطقه خلیج‌فارس را در برمی‌گیرد. اما مناقشه بر سر « حق آب» در حوزه رودخانه‌ها و دریاچه‌هایی که بین دو یا چند کشور مشترک‌اند یا آب آب‌خانه‌هایی که فراتر از مرزهاي بین‌المللی می‌روند، مشکل دسترسی به آب را بازهم پیچیده‌تر می‌کند. حوزه رود نیل، رودخانه اردن، دجله و فرات، سند، گنگ، براهماپوترا، هیرمند واروند رود ازجمله مناطقی هستند که مناقشه بر سر آب در آن‌ها امري بالقوه بوده یا به فعل درآمده است. میزان وابستگی به جریان‌هاي سطحی ورودي از آن‌سوی مرزها، یکی دیگر از شاخص‌هاي آسیب‌پذیري یک کشور در قبال کمبود آب است. همچنین، به علت وجود بیش از 200 حوزه آبریز مشترك بین دو یا چند کشور و آبخوان‌هایی که از مرزهاي بین‌المللی فراتر می‌روند، زمینه براي افزایش تنش‌هاي منطقه‌اي بر سر نحوه استفاده از آب‌هاي مشترك به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک که از هم‌اکنون با کمبود آب مواجه‌اند، بیش‌ازپیش فراهم‌شده است. تا امروز بیش از 300 پیمان بین کشورهاي جهان براي حل مسائل موردي مختص به منابع آب منعقد گردیده است که با افزایش جمعیت و نزدیک شدن مقادیر تقاضا به مرز نهایی منابع آب تجدیدشونده، آب می‌تواند عامل شعله‌ور شدن آتش درگیري‌ها در مناطقی گردد که در آن‌ها رقابت‌هاي قومی و سیاسی، سابقه دیرینه‌ای دارد. درواقع، پاره‌اي از تحلیلگران بر این باورند که در عرض یک دهه آینده، آب به‌عنوان یک کالاي کمیاب و گران‌قیمت به‌جای نفت در کانون رویارویی‌ها و آشتی‌ها قرار خواهد گرفت.

آب جایگزین نفت!

 قرن آینده قرن جنگ بر سر آب خواهد بود.  این جمله‌ای است که اکثریت سیاستمداران دهه‌های گذشته مدام در ذهن خود تکرار می‌کردند و آن را بر سر میز مذاکره با سایر کشورها و به‌خصوص در گفت‌وگو با کشورهای همسایه خود مدنظر قرار می‌دادند.آن‌ها معتقد بودند که اگر قرن بیستم قرن جنگ بر ذخایر استراتژیک نفت بود، بی‌شک قرن بیستم و بیست ویکم قرن جنگ بر سرآب خواهد بود. این عقیده چنان در میان دیپلمات های جهان رسوخ کرده بود که حتی دانش‌آموزان نیز آن را آموخته بودند. ایران که بیش از یک صد سال است که روابطش را برمبنای نفت استوار کرده این بار می‌رود تا در چند دهه آینده تاثیرگذار‌ترین کشور در میان همسایگانش درحوزه آب باشد. هیرمند، هریرود، ارس، بالهارود، آستارا چای، اترک، سمبارد و کارون از جمله مرزهای آبی ایران با کشورهای افغانستان ترکمنستان، آذربایجان و کویت و عراق و .. است. که ایران با استفاده از موقعیت‌های متفاوتی که به واسطه بالا دست یا پایین دست بودن کشور در این روخانه‌ها سعی بر کاهش تنش و استفاده بهینه از این آب ها دارد. 

لذا با توجه به موارد فوق می‌توان گفت: منابع آب شیرین در جهان محدود و آسیب پذیر بوده این منابع محدود دارای ارزش اقتصادی ویژه همراه با اثرات اجتماعی و اقتصادی و سیاسی است .پس از مصارف گوناگون (خانگی، کشاورزی، صنعتی و...) آب تبدیل به پساب یا همان فاضلاب می‌شود. رها شدن و دفع فاضلاب در طبیعت، لطمات جبران‌ناپذیری به محیط زیست و زندگی انسان‌ها و سایر موجودات زنده وارد می‌کند. بنابراین لازم است فاضلاب تولید شده به‌صورت مؤثری تصفیه گردد. از سوی دیگر، به‌دلیل محدود بودن منابع آبی، تصفیه فاضلاب با هدف بازگرداندن این فاضلاب به شبکه آب‌های مصرفی اهمیت دوچندان یافته است. همچنین با توسعه روزافزون صنایع و نیز افزایش مصرف شهری و خانگی آب،تصفیه فاضلاب تولید شده اهمیت بیشتری می‌یابد.

پيشگيري از ايجاد فاضلاب امکان‌پذیر نيست و با توجه به رشد 3/1 درصدي جمعيت ايران، هرساله حدود 64 ميليون مترمکعب به حجم فاضلاب توليدي اضافه می‌شود، بنابراين بايد از روش‌هايي استفاده شود كه ضمن جلوگيري از آلوده شدن آب‌ها، ميزان انتشار آن در محیط‌زیست كاهش يابد. اين روش‌ها شامل كاهش حجم فاضلاب، بازگرداندن، بازيافت و استفاده مجدد از فاضلاب هست. استفاده مجدد از فاضلاب‌هاي تصفیه‌شده به‌عنوان يك منبع ارزشمند آب براي مصارف مختلف ازجمله كشاورزي، آبياري فضاي سبز و بيابان‌زدايي و ساير مصارف غير آشاميدني يكي از اهداف مهم تصفيه فاضلاب است. روش‌های فيزيكي و شيميايي بسياري براي تصفيه فاضلاب وجود دارد اما روش‌های بيولوژيكي بسياري اوقات راهكارهاي آسان، دائمي، ارزان، مؤثر و غير آلاينده را براي پالايش و آلودگی‌زدایی فراهم مي‌آورند. تصفيه بيولوژيكي يكي از متداول‌ترین و مقرون به‌صرفه‌ترين روش‌هاي تصفيه فاضلاب در دنيا است. روش‌هاي بيولوژيكي علاوه بر اينكه كم‌هزينه و مؤثرتر مي‌باشند، سازگاري بيشتري با محیط‌زیست دارند. در سال‌هاي اخير به دليل مزيت روش‌هاي بيولوژيكي نسبت به ساير روش‌هاي فيزيكي و شيميايي به دستگاه‌های بيولوژيكي روي آورده شده است. از طرف ديگر جمع‌آوري و تصفيه فاضلاب در جوامع كوچك به‌خصوص روستاها از اهميت ويژه برخوردار است. پساب‌ها معمولاً شامل آلودگي‌هاي آلي و غیرآبی مانند تركيبات فنلي، هيدروكربن‌هاي پلي آروماتيك، بنزن و مشتقات آن، سيانيدها و سولفيدها هستند. به‌طورکلی تصفيه بيولوژيكي قادر است اكثريت اين آلودگي‌ها را تصفيه كند. به‌هرحال تجزيه بيولوژيكي معمولاً به زمان اقامت بالايي نياز دارد و ً معمولا تحت تأثير تغييرات دما و پديده‌هاي پريوديك آلودگي‌هاي سمي قرار می‌گیرد. از روش‌هاي مؤثر و مفيد جهت استخراج فلزات سنگين از اكوسيستم‌هاي طبيعي می‌توان تصفيه بيولوژيك پساب به‌وسيله باكتري‌ها را نام برد. امروزه بسياري از ميكروب‌ها به فلزات متعدد مقاومت پیداکرده‌اند و قادر به جذب درون يا برون سلولي آن‌ها هستند. ازاین‌رو سعي مي‌شود تا از طريق اين ميكروب‌ها، آلودگي فلزات را در محيط كاهش دهند.

روش‌هاي فيزيكي و شيميايي بسياري براي تصفيه فاضلاب وجود دارد اما روش‌هاي بيولوژيكي بسياري اوقات راهكارهاي آسان، دائمي، ارزان، مؤثر و غیر آلاینده را براي پالايش و آلودگي‌زدايي فراهم مي‌آورند. پس از جداسازي، جرم زنده تبديل به يك جريان پسماند غليظ مي‌شود كه بايد سریعاً مورداستفاده قرار گيرد. در تصفيه بيولوژيكي فاضلاب، انواع متعددي از راكتورهاي ناپيوسته و پيوسته (رشد چسبيده و معلق) استفاده مي‌شود. تصفيه بيولوژيكي به سه روش كلي تصفيه زيستي به كمك باكتري‌هاي هوازي، تصفيه زيستي به كمك باكتري‌هاي بي‌هوازي و فرآيندهاي هوازي- بي‌هوازي انجام مي‌شود كه هركدام از اين روش‌ها انواع مختلفي دارند. امتيازات تصفيه به روش بي‌هوازي توليد كم سلول‌هاي بيولوژيكي به‌عنوان لجن، احتياج كم به مواد غذايي معدني، عدم احتياج به اكسيژن و وسايل هواده، توليد گاز متان به‌عنوان محصول نهايي و معايب آن نسبت به روش هوازي نياز به دماي بالاتر (دماي موردقبول حدود 95-85 درجه فارنهايت هست) و رشد نسبتاً كند باكتري‌هاي توليدكننده گاز متان است كه به مدت‌زمان طولاني‌تري جهت شروع و بكار اندازي واحدهاي تصفيه احتياج است.

آب و تأمین آن ازجمله موضوعات تازه‌ای است که به‌صورت چالش‌هاي عمده فراروي انسان قرن حاضر است. بااهمیت یافتن مسائل زیست‌محیطی در دهه‌هاي اخیر جنبه‌هاي مختلف موضوعات آن به‌طور عمومی یا موردي وارد حوزه مطالعات امنیت بین‌المللی کشورها شده است که منابع آب از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود، کمبود منابع آب شیرین و غیرقابل‌دسترس بودن بخش عمده آن، آلودگی فزاینده و افزایش مصرف این منابع درنتیجه افزایش جمعیت سبب شده است که شمار قابل‌توجهی از کشورها با کمبود منابع آب مواجه شوند. در این میان کمبود مفرط آب در مناطقی از جهان نظیر خاورمیانه که از استراتژیکی‌ترین مناطق دنیا به شمار می‌روند زمینه بروز اختلافات و منازعات بر سر آب را افزایش داده است. منازعاتی که قبلاً نیز مسئله آب در آن مؤثر بوده است.

گزارش از: جواد عباس‌آبادی

منابع:

   Peter H. “ Gleick, the World’s Water 2000-2001”, The Biennial Report on Freshwater Resources;United Nations, World Population Prospects: the 2000 Revision; C. Haub and D.Cornelius, 2001 World Population Data Sheet; and UNICEF, “Statistical Data”

   FAO (1997).Irrigation in the Near East in Figures. Water Report No. 9. FAO Rome, Italy

   Fahimi F. R.(2009). , “FINDING THE BALANCE: Population andWater Scarcity in the Middle East and North AfricaPOPULATION REFERENCE BUREAU”,1875 Connecticut Ave., NW, Suite Washington, DC USA